Ma hoàng (Herba Ephedrae) là một vị thuốc quen thuộc trong Đông y, chuyên dùng để chữa cảm cúm, hạ sốt, giảm ho… Hiện nay cây chưa thấy ở nước ta, các bệnh viện và nhà thuốc Đông y thường nhập khẩu từ Trung Quốc.
Ma hoàng
Tên thường gọi: Ma hoàng
Tên gọi khác: Thảo ma hoàng, xuyên ma hoàng, sơn ma hoàng, mộc tặc ma hoàng, mộc ma hoàng
Tên khoa học: Ephedra sinica Stapf.
Họ: Ma hoàng (Ephedraceae)
Tổng quang về dược liệu Ma hoàng
Ma hoàng là một cây thảo hóa gỗ ở gốc, mọc đứng hoặc hơi bò, cao chừng 20–40cm, phân nhánh nhiều thành bụi. Thân cành cứng chia thành nhiều đốt, các dóng dài 3–6cm và có khía dọc. Lá mọc đối hay mọc vòng, thoái hóa thành những vảy nhỏ hình tam giác nhọn, đầu vảy nhọn & cong. Hoa đơn tính khác gốc, màu vàng, mọc ở kẽ những vảy lá, hoa đực nhiều hơn hoa cái. Quả bao bọc bởi những lá bắc màu đỏ, chứa 2 hạt. Mùa hoa vào tháng 5–6, mùa quả vào tháng 7–8.
Ma hoàng và một loài khác cùng thuộc chi Ephedra thường phân bố ở vùng ôn đới ấm như Trung Quốc, Bắc Triều Tiên, Liên bang Nga và một vài nước khác ở vùng Đông Âu.
Ma hoàng là loại cây bụi nhỏ, thường mọc ở nơi đất cằn cỗi, chịu được khí hậu khắc nghiệt. Mùa đông cây bị vùi dưới tuyết nhưng mà khi tuyết tan cây lại sinh trưởng, phát triển bình thường. Cây ra hoa quả nhiều hàng năm, tái sinh tự nhiên chủ yếu là từ hạt & mọc cây chồi từ gốc. Ma hoàng đã được nhập trồng ở đất nước ta nhưng mà do điều kiện khí hậu nóng và ẩm nhiều nên cây không thích nghi được. Vì lẽ đó, vị thuốc này thường được nhập về từ Trung Quốc.
Thu hái và chế biến
- Do có vị hơi cay tê (ma) & màu vàng (hoàng)
- Tên khoa học Ephedrae có nghĩa là trên (Epi) và đất (Hedrae) ý nói cây thuốc mọc trên đá.
Bộ phận dùng: phần ngọn hoặc phần trên mặt đất. ngoài ra có thể sử dụng rễ với tác dụng khác.
Thu hái vào mùa thu, trong bộ sách cổ nhất của Trung Quốc “Thần nông bản thảo” có viết, Ma hoàng thu hái vào đầu mùa thu khi thân còn hơi xanh, bỏ các mấu & quả. Và được khoa học đã chứng minh kinh nghiệm đấy là đúng. Khi thu hoạch vào mùa thu có dưỡng chất đạt tới 100%, vào mùa đông còn 1/2 & mùa xuân chỉ còn 25 – 30%.
Trong số đó thân & rễ chứa nhiều ankaloit, mấu và quả chứa rất ít hơn. Khi cây già thân ngả màu nâu thì thuốc hết hiệu lực & chỉ dùng cho trâu bò ăn.
Bào chế: phơi hoặc sấy. Chích mật bằng cách cho một ít nước vào mật ong, khuấy đều rồi đun sôi. Sau đấy cho Ma hoàng sạch đã thái lát vào, sao nhỏ lửa đến khi dính tay là được.
Cách bảo quản: nơi khô ráo thoáng mát.
Thành phần hoá học
Trước đây ma hoàng chỉ là một vị thuốc kinh nghiệm lâu đời của đông y, vào những năm 1885 & 1887 hai nhà bác học Nhật Bản là Nagai & Hamanashi chiết được từ vị ma hoàng ra chất ancaloit gọi là ephedrin. Từ đó ma hoàng được dùng cả trong tây y. Nhưng dần dần, người ta thấy là tuỳ theo nguồn gốc ma hoàng, chất dinh dưỡng thay đổi, tỷ lệ hoạt chất cũng thay đổi.
Trong ma hoàng người ta đã chiết được những chất dinh dưỡng chủ yếu sau đây: Ephedrin hay 1. Ephedrin C10H15NO, d. Pseudoephedrin C10H15NO, 1 .N metyl ephedrin C11H17NO, d. N. Metyl ephedrin C11H17NO L. Nor ephedrin C9H13NO, d. Nor- ephedrin C9H3NO.
Bộ phận dùng của ma hoàng là gì?
Người ta thường sử dụng toàn cây phần trên mặt đất để làm thuốc, có thể thu hái quanh năm.
Dược liệu có được sao tẩm với mật ong với mật độ 100kg ma hoàng & 20kg mật ong.
Rễ ma hoàng cũng có thể sẽ được dùng.
Thành phần hóa học có trong ma hoàng
Thành phần chủ yếu của ma hoàng là alkaloid có tên ephedrin. Thế nhưng, tùy theo nguồn gốc ma hoàng, chất dinh dưỡng thay đổi & tỷ lệ dưỡng chất cũng thay đổi. Trong ma hoàng, người ta còn chiết được những dưỡng chất sau: ephedrin, d-pseudoephedrin, metyl ephedrin, d-N-metyl ephedrin, nor ephedrin… trong số đó, ephedrin là chất có tác dụng mạnh nhất, tỷ lệ chất dinh dưỡng này vào mùa thu thường cao hơn có thể đạt tới 1,3%, sau đó đến d-pseudo ephedrin chừng 0,2%.
Dược điển Trung Quốc có quy định vị ma hoàng sử dụng làm thuốc phải chứa tối thiểu 0,8% akaloid toàn phần, độ tro không được quá 9%.
Tác dụng, công dụng của ma hoàng
Dược liệu ma hoàng có tác dụng gì?
Tác dụng dược lý của ma hoàng chủ yếu là tác dụng của ephedrin. Nhìn vào công thức hóa học của ephedrin sẽ thấy chúng có công thức khá giống với adrenalin. Vì như thế, tác dụng của ephedrin gần giống với tác dụng của adrenalin, tuy yếu hơn tuy nhiên kéo dài lâu hơn. Một số tác dụng chính bao gồm:
- Tác dụng giống thần kinh giao cảm: ephedrin làm giãn phế quản, phù hợp cho những trường hợp phế quản co dẫn đến khó thở; ức chế (giảm) nhu động của cơ trơn ở ruột và dạ dày; thúc đẩy cơ tim & làm co mạch máu nhỏ ngoại vi, làm tim đập nhanh, huyết áp tăng cao và kéo dài; làm giãn đồng tử; làm tăng đường huyết, tăng chuyển hóa; co nhỏ lá lách gây tăng lượng hồng cầu.
- Thúc đẩy thần kinh trung ương: ephedrin có tác dụng hưng phấn vỏ đại não làm cho tinh thần phấn chấn, giảm ngắn tác dụng gây ngủ của thuốc ngủ, gây hưng phấn trung khu hô hấp.
- Tác dụng miễn dịch nhanh.
- Gây ra các giọt mồ hôi.
- Thông tiểu tiện, kích thích bài tiết, bài tiết dịch vị.
Theo nghiên cứu, tác dụng của rễ ma hoàng lại hoàn toàn trái lại với cành và thân ma hoàng. Nếu dùng cao lỏng rễ ma hoàng tiêm vào động vật thì thấy huyết áp giảm xuống, mạch máu ngoại vi giãn ra, hô hấp tăng nhanh.
Theo Đông y, ma hoàng có vị cay, đắng, tính ấm, quy vào 4 kinh tâm, phế, bàng quang & đại trường. Ma hoàng có công dụng tạo ra các giọt mồ hôi, hạ đờm, cầm suyễn, lợi tiểu tiện.
Ngày nay, ma hoàng được sử dụng trong cả đông y lẫn tây y. Tây y chủ yếu dùng chất ephedrin chiết xuất từ ma hoàng còn đông y thường dùng toàn cành phơi khô.
Theo kinh nghiệm từ xưa đến nay, ma hoàng được dùng làm thuốc ra các giọt mồ hôi, lợi tiểu tiện, chữa ho, trừ đờm, sử dụng trong bệnh ho lâu năm, viêm phế quản, hen suyễn, đau khớp xương. Ma hoàng còn được dùng làm thuốc chữa lỵ, long đờm, sử dụng chữa trúng phong, thương hàn, nhức đầu, chữa ho, phá tích tụ, chữa chứng hay ngủ, tiêu xích ban độc. Chế phẩm ma hoàng dùng điều trị ngạt mũi do cảm mạo theo mùa, viêm mũi dị ứng, sổ mũi cấp tính, cảm lạnh, viêm xoang, hen phế quản.
Một vài bài thuốc
Trị cảm lạnh sử dụng bài “Ma hoàng Quế chi thang”: Ma hoàng 8g, Quế chi 6g, Hạnh nhân 8g, Cam thảo 4g, nước 600ml. Bỏ Ma hoàng vào sắc trước, gạt lớp bọt ở trên, cho dược liệu còn lại vào. Sắc còn 200ml, uống ấm cho ra những giọt mồ hôi dâm dấp là được, uống 3 lần/ngày.
- Tác dụng khiến cho ra các giọt mồ hôi của Ma hoàng tùy thuộc theo sự thay đổi liều lượng phối hợp với Quế chi. Nếu mong muốn cho ra những giọt mồ hôi nhiều thì sử dụng liều Ma hoàng cao hơn Quế chi. Nếu ước muốn làm cho ra những giọt mồ hôi ít có thể giảm liều Ma hoàng bằng hoặc ít hơn Quế chi. (Đông dược học thiết yếu).
Trị ho suyễn trong các bệnh viêm phổi, viêm phế quản cấp, sốt cao, khát nước. Dùng bài thuốc “Ma hạnh thạch cam thang” gồm: Ma hoàng, Hạnh nhân, Cam thảo, Bách hộ mỗi vị 8g, Thạch cao sống 40g, Cát cánh, Hoàng cầm 12g sắc uống.
Trị viêm phế quản cấp mãn, hen phế quản kéo dài, ho, khó thở, đàm loãng trắng. Dùng bài “Tiểu thanh long thang” gồm Ma hoàng 8 – 12g, Bạch thược 12g, Quế chi 8g, Can khương 8 – 12g, Bán hạ 6 – 10g, Chích thảo 6 – 10g, Tế tân 4 – 6g, Ngũ vị tử 4 – 6g, nếu như có sốt thêm Thạch cao sống 40g. (Thương hàn luận, Kim quĩ yếu lược).
Lưu ý
- Không dùng đối với những người bị cảm lạnh mà ra các giọt mồ hôi nhiều.
- Thận trọng dùng cho bệnh nhân cao huyết áp, suy tim.
- Khi dùng liều cao sẽ gây ra những giọt mồ hôi đầm đìa như tắm, tinh thần hỗn loạn, thở nhỏ yếu, mặt trắng xanh, tay chân lạnh, sợ lạnh nằm co. dùng Nhân sâm, Phụ tử sắc uống.
- Theo sách Bản Thảo Kinh Tập Chú: không sử dụng Ma hoàng cùng Kỵ Tế tân và Thạch vi.
- Theo sách Dược Tính Thông Khảo: những người người thổ huyết, cơ thể vốn khí hư, suy nhược, có thai không được dùng.
Mong rằng bài đăng cung cấp được những thông tin hữu ích cho bạn đọc về Ma hoàng, loại dược liệu – gia vị thông dụng của mọi nhà. Mong quí bạn đọc có những góp ý, trao đổi để cùng chúng tôi phát triển hơn về dược liệu y khoa cổ truyền. VieMed luôn sẵn sàng hỗ trợ bạn!
Cây bình vôi – Vị thuốc quý của người Việt
